Ko 'Ene 'Afio Kingi Siaosi Tupou V (King Of Tonga)

Ko 'Ene 'Afio Kingi Siaosi Tupou V, Ko e Tu'i ki he taimi 'o e liliu

Ko 'Ene 'Afio Kingi Siaosi Tupou V

Mei he 'Ofisi Palemia, Nuku'alofa, 'aho 28 Siulai 2008: Ko Kingi Siaosi Tupou V, hau 'o e fonua ko Tonga he Pasifiki Tonga, 'oku ne mokoi ke hoko ko e taulama 'o e fakatautau 'o e liliu na'e faka-finangaloa 'aki ha langi mama'o 'o ha Pule'anga kuo toe haukafa.

[VIEW IN ENGLISH LANGUAGE]

Neongo kuo fakatofi'a'aki 'a e 'alo ta'u onongofulu ni (60) ha nāunau Faka-Tu'i pea mo hono ngaahi makatu'unga 'oku uho 'i he taufatungamotu'a tupu'a, kā 'oku ne tokoni ke takiekina hono Fonua 'i ha taimi 'o e fakafo'ou faka-politikale mo faka-'ekonomika ma'a e sentuli 21.

Ko e Hau 'o e Pule'anga Faka-Tu'i pē taha 'i Polinisia, 'a ia 'e fakahoko 'a hono hilifaki kalauni 'i he 'aho 1 'Aokosi, kuo ne finangalo 'iate ia pē ke tukutukuange hono ngaahi mafai ke fenāpasi mo e ngaahi fakakaukau faka-temokalati 'a e tokolahi 'o hono kakai. 'Oku nau tui 'oku mahu'inga 'a e tofi'a tukufakaholo faka-Tu'i 'o Tonga ki he 'ulungaanga fakafonua΄ mo e Tala 'o e Tonga΄, ka 'oku nau faka'amu ki ha Fale Alea 'e tokolahi ange 'a e kau fakafofonga 'e fili ki ai. Kuo mokoi ki ai hono finangalo΄.

Kuo mahino ange ki he kakai΄ 'a 'ene mokoi ki ha Pule'anga Tau'atāina ange. Kuo fuoloa pē hono 'afio'i 'e Kingi Siaosi 'a e tōtō'ohi 'a e ngaue 'a e founga faka-politikale 'o 'ikai vave fe'unga mo e feliliu'aki 'a e 'ekonomika. Na'a ne langilelei ke poupou ki ha founga fili mo fakafo'ou faka-fale alea 'oku tefito he ngaahi tālanga lahi mo e kakai pea mo ha kumi ki ha felotoi 'i he kau fa'u lao.

Ko e founga 'a e Tu'i΄ 'oku ho'ata mei ai 'a 'Ene finangalo ke hoko 'a e Pule Faka-Tu'i΄ ko ha me'angāue 'o e liliu, ka 'oku 'ikai ko ha makatūkia'anga. Na'a ne folofola ki hono fakatau'atāina 'o e kakai Tonga΄ mei he ngaahi ha'isia 'o e nofo pōpula 'i he kuonga 'o hono tu'uhoko ko Kingi Siaosi Tupou I. Na'e fakaola 'e he'ene 'eiki΄ ko Taufa'ahau Tupou IV, 'a ia na'e hala he ta'u 'e ua (2) kuohili΄, ha kuonga 'o e liliu fakalakalaka faka-sosiale mo faka-'ekonomika 'i he'ene hoko ki he taloni΄ 'i he 1965.

'I he'ene kei Pilinisi Kalauni, na'a ne teketeke e langi΄ ki he La'ā kuo Tō ke fakangalokuloku 'a e founga fokotu'u 'o e ngaahi lakanga ki he Kapineti. Fakatatau ki he Konistūtone 'o Tonga, ko e kau minisitā΄ na'e fili kinautolu 'aki pe 'a e finangalo tokotaha 'o e Tu'i. 'I he 'Ene 'afio'i 'a e ngaahi fokotu'u mei hono 'alo΄, na'e mokoi ai hono finangalo΄, ko hano fokotu'u ke toe fakafofonga'i faka-temokalati ange 'a e Kapineti΄ 'oku fenāpasi pē ia mo e laumalie 'o e Konisitūtone. Na'a ne 'afio'i pē ko e taumu'a 'o e konisitūtone ke fakatahataha'i 'a e Tu'i΄, Hou'eiki΄ mo e Kakai΄ 'i hono tataki 'a e ngaahi ngāue 'a e fonua΄.

Koia ai, na'e finangalo lelei 'a Taufa'ahau Tupou IV ki he fale'i 'a e Pilinisi Kalauni΄ 'a e totonu ke fakatefito 'a hono fili 'o e kau ministā he kaha'u΄ mei he ngaahi fokotu'u 'a ha Palēmia na'e fili. Ko e toki taha'i me'a mahu'inga 'a hono foaki tau'ataina 'o e mafai.

'I he hoko ko'eni 'a Kingi Siaosi΄, kuo hoko e founga ko ia ke tauhi ko e tukufakaholo. Ka kuo ne hokoatu ai ki ha lākanga 'e tataki ia 'aki 'a e ngaahi fokotu'u mei he Palemia 'o e taimi koia ki he ngaahi me'a kotoa pē fekau'aki mo e founga pule'i, tukukeheange pē 'a e ngaahi mafai faka-fakamaau'anga 'o e Tu'i. 'Oku felāve'i 'eni mo hono fakanofo ha kau fakamaau mo e kau fale'i fakalao ki he Tu'i΄, fakahoko ha meesi, mo hono fetongi 'o e ngaahi tautea he pilisone΄.

'Oku tui mālohi 'a Kingi Siaosi 'oku 'ikai pē tonu ke mo'ulaloa 'a e ngaahi mafai ni ki ha ngaahi founga faka-politikale. Kuo ne fakanofo ha Komiti Fakamaau 'a e Fakataha Tokoni 'o kau ki ai 'a e kau 'Eiki Lao Fekau 'e toko fā (4) ke nau fale'i ia 'i he fakahoko 'a hono ngaahi mafai pehē.

Fakatatau ki he'ene faka'uhinga'i 'o e fatongia faka-Tu'i mo hono fakahoko, 'oku Ne mātu'aki tau'ataina 'iate ia pē he taimi 'oku fakataha ai mo e kau Ministā pea mo e kau mēmipa 'o e Fale Alea΄. 'Oku 'ikai ke finangalo ke toe tō folofola fekau'aki mo ha ngaahi me'a faka-politikale, pea 'ikai ke toe tali ha kole 'o ha fakataufolofola mei he kau tufaki ongoongo.

Kuo finangalo 'a Kingi Siaosi ke toe tukuhifo mo ha ngaahi mafai faka-Tu'i ki he Fale Alea. 'E foaki ki he Kapineti 'a e ni'ihi 'o e ngaahi fatongia 'a e Fakataha Tokoni, 'a ia 'oku tu'utu'uni faka-konisitūtone ke 'afio ai 'a e Tu'i.

Kuo lika 'a 'Ene Afio΄ ke fakapapau'i 'oku mateuteu kakato 'a e Pule Faka-Tu'i΄ ki he fili 'o e ta'u 2010 'i ha founga fili kuo fokotu'utu'u ke foaki ki he kakai 'a e lahi taha 'o e mafai fili ki he Fale Alea΄.

'Oku 'afio'i 'e he Tama΄ 'e malava pe ke fakahoko eni ta'efakahoko ha ngaahi liliu lahi ki he konisitūtone΄, 'a ia 'oku taku ko e makatuliki 'o e melino mo e ma'uma'uluta 'a e Fonua΄. Ko e taha foki eni he konisitūtone motu'a taha 'i mamani, 'a ia na'e foaki 'e Kingi Siaosi Tupou I he 1875.

Ko e founga pule Faka-Tu'i fo'ou ko'eni 'e 'ikai fuatautau'aki pē 'a e ola 'a e liliu 'o e founga fili mo e temokalati. 'Oku fehangahangai 'a Tonga mo e ngaahi pole lalahi mo fu'u fiema'u vave ki hono fakamalohi'i 'a e tu'unga faka-'ekonomika, hiki'i hake 'a e fakatupu pa'anga, pea faka'ai'ai 'a e ngaahi fefakatau'aki koloa ki muli.

'Oku makatu'unga ai 'a e tāimu'a 'a Tonga 'i he ngaahi fonua 'o e Pasifiki 'i he faka-tu'utu'unga faka-vaha'apule'anga 'o e fakalakalaka faka-sosiale mo e tu'unga 'o e nofo. Ko e tu'unga ma'olunga taha eni 'i he ngaahi fonua he feitu'u ni fakatatau ki he me'afua 'a e Polokalama Fakalakalaka 'a e Ngaahi Pule'anga Fakatahataha (UNDP). 'Oku fika 55 'a Tonga he tu'unga lolotonga 'i he ola 'o e savea 'a e ngaahi Fonua 'e 177, 'a ia 'oku ne fokotu'u ai e Pule'anga ni 'i ha tu'unga ma'olunga 'o e langa fakalakalaka 'a e tangata.

Kuo te'eki a'usia 'a e tu'unga koia 'e ha toe fonua 'i he ngaahi 'otu motu 'o e Pasifiki. Ko e ofi taha hake pē ki Tonga ko Ha'amoa mo Fisi kā 'oku na 'i he tu'unga fika 77 mo e 92. Ko e ongo tu'unga koia 'oku ne fokotu'u ai kinaua 'i he tu'unga lotoloto 'o e langa fakalakalaka 'o e tangata΄.

Fakatatau ki he UNDP, 'oku fu'u fakalaka lahi 'aupito 'a e tu'unga 'o e nofo 'i Tonga he ta'u ko'eni 'e 50 kuo hili, pea fu'u si'isi'i 'aupito 'a e masiva vivili. Ko e me'afua 'a e UNDP 'oku ne sivi'i 'a e fakalakalaka 'i he tafa'aki lahiange mei hono siofi pē koia 'a e fakalakalaka hangē koia 'oku tala he lahi 'o e koloa 'oku ngaohi he fonua (GDP). 'Oku kau ki ai 'a e tūkunga 'o e mo'ui mo hono lōlōa e mo'ui, ngaahi lavame'a he ako, mo e tu'unga lelei ange he nofo.

'Oku hā foki 'i he ngaahi lipooti 'a e Kautaha 'a e Ngaahi Pule'anga Fakatahataha fekau'aki mo e Ngāue Taumu'a Fakalakalaka 'o e Mileniume΄ (UN (MDG)) 'a e fakalakalaka 'a e langa e fonua. Ko e ngaahi taumu'a 'a e MDG 'oku kau ai 'a e holoki 'o e nofo masiva, fakalakalaka 'a e ako mo e mo'ui pea mo malu'i 'a e 'ātakai.

Na'e faka'ilonga'i 'a Tonga 'e he Kautaha 'a e Ngaahi Pule'anga Fakatahaha ko e taha 'o e ngaahi fonua 'i he feitu'u 'Esia mo e Pasifiki 'oku lelei ange 'a 'ene ngāue ki he ngaahi Ngāue Taumu'a Fakalakalaka 'o e Mileniume΄, he 'avalisi. Na'e fakatatau ia ki he ngaahi fonua ne lelei 'aupito hangē ko e Siaina, Maleisia, Lūsia, Taileni, Toake mo Vietinemi.

'Oku muimui'i ofi 'e Kingi Siaosi 'a e ngaahi tu'unga fakalakalaka koeni, pea mo e ngaahi ngāue 'a e Pule'anga΄ kuo fai ke toe fakaake 'a e tu'unga faka-'ekonomika΄ hiliange 'a e ngaahi faingata'a fakaefonua 'i Novema 2006, ne hoko ki he kolomu'a 'o e fonua, Nuku'alofa. Na'e mole ai ha mo'ui 'e 8, vela 'a e ngaahi fale, pea maumau'i mo e ngaahi pisinisi lahi. Na'e hā ko e kau fakamoveuveu na'e fakalotolahi'i kinautolu 'e he politiki΄ mo e loto mamahi ki he ngaahi pisinisi Siaina΄.

Na'e 'i Tonga ni foki 'a e timi mei he Kautaha Sino'i Pa'anga Fakavaha'apule'anga (IMF) 'o nau fakapapau'i 'oku 'i ai 'a e fakalakalaka 'i he tu'unga faka-'ekonomika. 'Oku pehē 'e he Kautaha ni, ko Tonga 'a e fakatātā lelei ki he ngaahi fonua iiki 'oku nau fakahoko ha fakalelei 'i he tānaki pa'anga hūmai mei he tukuhau. Na'e fai hono vakai'i 'e he kau mataotao he tukuhau mo e kau fale'i ma'olunga 'a e tu'unga kuo a'usia 'e he Pule'anga 'i he ikuna kuo fai 'i he tafa'aki koia.

'Oku finangalo 'a Kingi Siaosi ke toe mahino ange 'a e lelei ange mo mohume'a ange 'a e fakahoko fatongia ki he kakai, ngaahi fakalakalaka ki he founga pule'i faka-pa'anga΄, pea mo e ngaahi faka-pa'anga 'o e ngaahi langa lalahi΄, hangē pē ko ia 'oku fakahoko 'e he Pule'anga΄ 'a ia 'oku lolotonga Palēmia ai 'a Feleti Sevele.

'Oku ne poupou'i 'a e sekitoa taautaha ko e kī ia ki he tupu fakalakalaka. Ko e langimama'o 'o Kingi Siaosi΄ ke lahi 'a hono toe fokotu'u ha ngaahi pisinisi iiki pea fakautuutu mo e ngaahi ngāue 'i he tafa'aki kehekehe 'o e takimamata, ngoue mo e toutai. 'Oku ne folofola 'o pehē ko e tōnounou 'i hono ako'i 'o e kau taki ngāue, 'oku hoko ke fakatuai ai 'a e ngaahi ngaue fakatupu pa'anga.

'E kei poupou'i 'e he Fale 'o e Tu'i΄ 'a e Maa'imoa Ako΄. 'Oku mahino 'a e tu'unga ma'olunga 'a e lavame'a 'a e fonua 'i he mala'e 'o e ako, 'a ia ko e laka hake he peseti 'e 98 'oku nau lava 'a e tohi mo e laukonga, pea ko e taha eni 'o e ngaahi fonua kuo fuoloa taha 'a e fakamamafa'i ai ke ako 'a e taha kotoa pē.

Ko 'ene lika ki he tafa'aki 'o e politiki faka-mamani lahi he kaha'u, kuo ongona ai ha'ane folofola 'oku ne mokoi ki ha faingamālie ma'ae fānau Tonga΄ ke nau ako ha lea muli 'e tolu (3) - lea faka-Pilitānia koe'uhi ko hono ngaue'aki fakamāmani lahi, lea faka-Siapani, mo lea faka-Siaina - 'o ho'ata ai 'a e tupulekina 'o e fekau'aki 'a e Pasifiki mo Siapani mo Siaina.

Makatu'unga 'i he'ene 'afio'i 'a e liliu fakalakalaka 'o e Tekinolosia 'o e Fetu'utaki, kuo ne toka 'afio'i ai 'e 'ikai hoko 'etau tu'u mavahe ko hatau faingata'a'ia'anga, pea ma'u ai ha ngaahi faingāmalie faka-'ekonomika 'i he fakautuutu 'etau kau atu ki he māketi fakamamani lahi 'i he founga fetu'utaki faka-tekinolosia fakaeonopooni.

Ko e finangalo 'o e Tu'i΄ ki Tonga΄ 'oku ope atu ia 'i he ngaahi fakalaka ko ia 'oku fua 'aki 'a e fiema'u 'a e kakai pea mo e faka'ai'ai faka-'ekonomika mo e langa faka-komesiale. 'Oku pehē 'e kinautolu 'oku takaofi 'i he'ene 'afio, ko hono finangalo΄ ke faka'ai'ai ha tupu faka'ofo'ofa 'o e anga fakafonua mo e faiva ko ha ngaahi konga mahu'inga 'o ha falukunga kakai 'oku "hā sino mei ai 'a e ngaahi faka'amu, vekeveke, mo e fa'a fakatupu fakakaukau fo'ou". Ko e toe langa fo'ou 'o Nuku'alofa ko ha kamata'anga tonu ia 'o e fakafo'ou ko'eni. 'I he langi 'o e Tama Tu'i΄ ko e faingamālie eni ke fakatoka ai 'a e makatu'unga ki ha Tonga fo'ou ki he senituli ni.

Ko Kingi Siaosi΄, ko e afa 'o ha tukufakaholo motu'a 'o e ngaahi ngaahi hau 'eiki toputapu, 'oku 'iloa 'i he'ene fakafo'ituitui, 'ilo'ilo΄ pea mo 'ene poto. Ko 'ene ngaahi faka'amu mo 'ene ngaahi taumu'a ma'a Tonga, ko hono ngaahi tufakanga΄, ko 'ene maa'imoa ako lelei mo langimama'o΄, 'oku 'ikai fa'a tokanga'i 'e he ngaahi kautaha tufaki ongoongo mei tu'apule'anga.

Ko e ngaahi fakamatala lahi fekau'aki mo 'Ene 'Afio 'oku fa'a ongo ma'ama'a, takihala pe faka-palataha pea mahino ai ko e ngaahi fakamatala loi mo fehalaaki. Kuo lahi 'a e ngaahi fa'u fakamatala pehe ni 'i he teuaki 'o e hilifaki kalauni 'o Kingi Siaosi. Ko e tangata kakato΄ 'oku kuihi pē ia 'e he ngaahi 'ulu'i tohi΄ pea mo e anga hono fakamatala.

'O hangē, ko e 'i ai 'ene motokā he fa'ahinga 'o e tekisī Lonitoni - 'i he ta'u 'eni 'e 12 pea kamata ke 'asi 'ene motu'a΄ - 'oku fa'a hoko ko ha ongoongo lahi. Kuo ne folofola, ko e me'alele pē ia 'oku mokoi ki ai pea mahalo na'a toe fakatau pē mo ha me'alele fa'ahinga tatau. Na'a ne toki fakatau 'a e me'alele fa'ahinga tatau ke fetongi'aki. 'Oku 'ikai ha ofo 'i he'ene mokoi ki he ngaahi koloa 'o Pilitānia, he 'oku hohoi hono finangalo ki Pilitānia mo 'enau tō'onga mo'ui.

Ko e ngaahi fakama'u 'oku ne mokoi ki ai΄ kuo hoko ia ko ha ngaahi ongoongo ta'efe'unga fekau'aki mo e fale 'o e Tu'i΄. 'O hangē ko e taimi lahi, kuo ne fakama'u 'aki 'a e ngaahi teunga fakafonua 'o e ngaahi fonua kuo hā'ele ki ai. Ko hono fetongi faka'aho 'oku mokoi ma'u pē ki he tupenu tuitui lelei, pea mo ha 'aofivala silika mo e topuva'e sīpinga faka-Siaina lanu 'uli'uli. 'I he ngaahi katoanga faka-pule'anga ko hono fakama'u΄ ko e teunga faka-kautau kakato, mo e pā la'ā. 'Oku 'ikai ke ngalikehe eni he ko e 'Eiki Tau Pule ia 'o e Tau Malu'i Fonua 'a Tonga.

Ko e 'afio'anga 'o e Tu'i, 'a hono ngaahi halafononga, ngaahi pou mo e ngaahi 'aofi ma'olunga, ko e loki ke talitali 'a e kau 'a'ahi mo hono loki taumafa fakaonopooni, 'oku ne fa'a tohoaki'i 'a e ngaahi fakamatala ta'efe'unga mei he ngaahi kautaha tufaki ongoongo. Ka 'oku si'isi'i, pea mahalo 'ikai fu'u molumalu, hangē nai ko e masani mo e lalahi 'o e ngaahi me'a'anga 'i Fisi΄, 'a ia 'oku me'a ai 'a e Palesiteni 'o e fonua.

Ko e ngaahi kautaha fakatupu pa'anga 'a Kingi Siaosi na'e hoko ko e fakama'unga 'o e ngaahi lipooti mo e fakamatala - ko e ngaahi fakamatala ai na'e mātu'aki takihala mo loi 'aupito pē ia. Na'a ne folofola kimu'a ko e kakai Tonga na'e 'ikai kenau tokanga ki he kau atu 'a e ni'ihi 'o e fale 'o e Tu'i ki he pisinisi΄, tukukehe 'a e ngoue΄. Ka na'e folofola'aki pē 'e he Tu'i, 'oku 'ikai hano talēniti ke maa'imoa 'uli'i. Na'a ne me'a leva, 'i he'ene kei Pilinisi Kalauni, ke fokotu'u kautaha 'i he ngaahi tafa'aki kehe 'o e 'ekonomika, neongo hono ngaahi faingata'a. Na'a ne 'osi folofola pē kimu'a 'o pehē ko e kau memipa 'i he fale 'o e Tu'i he ngaahi fonua kehe΄ 'oku 'i ai 'enau ngaahi kautaha fakatupu pa'anga mo e ngaahi manako faka-pisinisi.

'I he'ene hoko ko e Tu'i 'i Sepitema 2006, na'e talaki ai 'e he 'Ofisi 'o e 'Eiki Talifekau 'a e Tu'i΄, 'a e tukuange 'e he 'Ene 'Afio΄ 'a e kotoa 'o 'ene ngaahi maa'imoa faka-tupu pa'anga. Na'e fakahoko eni ke fakaai 'a e ngaahi fiema'u mo e fatongia 'o Hono Tu'unga΄. Kuo mei kakato 'a hono tukuange 'o e ngaahi kautaha ni.

Ko e tō'onga mo e langi 'o Kingi Siaosi na'e namoa'i pea sīkaki 'i he ngaahi ako fakamamani lahi 'a ia na'e mokoi ki ai 'ene 'Eiki ke teu'i ia ki he lakanga faka-Tu'i. Na'a ne me'a atu mei he Ako Ma'olunga 'o Tonga 'o maa'imoa he 'apiako taautaha 'i Nu'u Sila mo Suisalani, pea ne me'a atu ki he 'Apiako Fakakautau Faka-Tu'i ko Sandhurst, pea toki me'a ki he 'Univesiti 'Okisifooti 'o ako ki he ngāue ki muli.

Na'e ta'efakangatangata 'a 'Ene fekumi ki he 'ilo΄ pea mokoi ki he lautohi΄ 'o tatau pe 'a e tohi talanoa΄ mo e tohi lesoni΄. 'Oku fakamatala 'e hono ngaahi kaungāme'a΄ ki he ope atu hono langi΄ pea mo 'ene manatu lelei ki he ngaahi konga mei he ngaahi tohi, ngaahi lipooti mo e ngaahi lea.

'Oku manatu 'a Ratu 'Epeli Nailatikau, ko e kainga ofi mo'oni 'o 'Ene 'Afio 'i Fisi, 'a e hā'ele ange ki hono fonua he 1982 'a Kuini 'Ilisapesi, 'o ne folofola kapau 'e 'i ai ha tohi ma'u'anga fakamatala 'oku hā sino mo mo'ui, ko Kingi Taufa'āhau Tupou IV 'o Tonga. Na'e pehē 'e Ratu 'Epeli 'oku tongia 'e Kingi Siaosi 'a 'ene 'eiki.

'Oku ne malava ke maa'imoa he ngaahi hiva, maa'imoa he piano mo e me'aifi peesi, malava ke folofola he lea faka-Falanisē΄ mo faka-Siamane΄, 'afio'i 'a e ni'ihi 'o e ngaahi lea faka-Siaina΄ mo faka-Siapani΄, pea kei malava ke folofola tohi 'i he lea faka-Latina koia na'a ne maa'imoa ako ai he ako'anga΄.

'Oku faingata'a ke tau makupusi 'a e kanokato 'a e ngaahi finangalo 'o Kingi Siaosi. 'Oku ne folofola 'aki 'a e loloto hono langi΄ 'i he 'ulungaanga fakafonua mo e hisitolia 'o Tonga΄, ngaahi lotu mo e ngaahi tohi, hiva, fa'unga 'o e fonua΄, ngaahi vā fakavaha'a pule'anga΄ mo e ngaahi me'a faka-mamani lahi, tatau pē he kuohili pea mo e lolotonga ni. 'Oku ne 'afio'i 'a e ngaahi founga ngāue faka-kautau mo e ngaahi naunau faka-kautau faka-onopooni, ngaahi ngāue faka-tufunga, faiva΄, pea mo e me'atokoni.

Kuo hoko 'a e ngaahi ta'u 'e uofulu tupu 'ene hoko ko e Ministā ki Muli mo e Malu'i ma'a Tonga, ke fetaulaki ai 'a e Pilinisi Kalauni mo e kau taki lalahi 'o mamani. Na'a ne mokoi ke maa'imoa 'i he founga ngāue ki muli, na'e fokotu'u 'e he 'ene 'eiki, ke malu'i'aki 'a e tau'atāina 'a e ngaahi fonua iiki kuo nau hao mai mei he fakaaoao fakaleveleva faka-uēsite, ka ke nau tu'u fakaleveleva. Ko e polepole'anga ia ki he Tonga kotoa, 'a e taimi ne fokotu'u fonua holo ai 'a e ngaahi Fonua Mafai lalahi he sentulti 19, na'e 'ikai pe ikuna'i, nofo'i, pe pule'i mei ha fonua 'a Tonga.

Na'e Pilinisi Hoko 'a Kingi Siaosi 'o ne sea ai 'i he Fakataha Tokoni, 'i ha ngaahi taimi mahu'inga, tautautefito ki he taimi ne tu'utu'ulaki ai e pūpūlahi 'a 'ene 'eiki.

'I hono lakanga faka-ministā na'e malava ke ne kau atu ki he Fakataha Kapineti pea mo e Fale Alea. Na'e 'i hono langi΄ ha mahino lahi ki he fa'u tu'utu'uni, ngaahi tu'utu'uni 'o e alea, ko e ngaahi fatongia pule'i 'a e pule'anga mo e fale alea, mo e ngaahi me'a mahu'inga 'oku nau kaungatonu mo e fakalakalaka 'a e fonua.

'I he'ene kei Pilinisi Kalauni, na'a ne hoko ko e Kēnolo Pule 'o e Tau Malu'i Fonua 'a Tonga, 'a ia 'oku tatau nai mo ha tokolahi 'o ha patalione, pea ne afeitaulalo ke tokoni lahi ki hono fakaeonopooni 'a e ngāue 'a e Tau Malu'i Fonua. Ko e 'Eiki Tau Pule lolotonga ia. Ko e 'aho ni kuo 'iloa 'a e Tau Malu'i Fonua 'i ha tu'unga faka-palofesinale΄, kuo nau fakahoko lelei honau fatongia ki he tauhi 'o e melino he 'Otu Solomone mo Poukenivila, kuo nau 'ave 'a e ngaahi kongakau ki Mongokolia mo 'Iulaaki, 'a ia ko e kongakau eni hono tolu (3) kuo fakafolau ke kau atu ki he ngaahi kongakau fakatahataha 'i he fonua ko ia.

'Oku toka pē 'i hono finangalo 'a e polepole 'a Kingi Siaosi 'i he'ene taulama 'o kamata ai 'a e polokalama ako tekinikale mo e komipiuta 'a e Tau Malu'i Fonua 'a ia 'oku 'ataa ki he kakai.

Ko e ngaahi fetu'utaki mo e fekau'aki faka-sosiale ma'a e Tu'i΄ 'i he sosaieti Tonga΄ 'oku pule'i ia 'e he anga fakafonua mo e taufatungamotu'a. Ko e tokotaha 'oku toputapu ki he kakai Tonga. 'Oku ope atu eni 'i he 'ulungaanga faka-fonua mo e tukufakaholo. 'Oku tala tonu 'eni 'i he Konisitūtone.

Ko 'ene fekau'aki mo e kakai 'oku faka'uhinga'i 'e he mo'oni ko ia pea mo e tapuhā mo e ngaahi ouau 'a ia 'oku ne kāpui 'a kinautolu he ngaahi tu'unga ma'olunga. Ka 'afio 'a e Tu'i 'i ha fakataha'anga 'oku nau 'i ai, 'oku mamalu 'a e kakai Tonga ke ofi kiate ia, lea he ngaahi le'o vaivai pea nau tulolo he anga fakatokilalo 'o ka 'oku pau ke nau ofi ki he Tu'i΄. 'Oku 'ai 'e he kakai honau teunga fakafonua ki he ngaahi fakataha'anga pehe ni. Ko e Tu'i΄ leva 'oku ne 'ai pē 'a e tō'onga 'oku ui 'e he Tonga ko e anga faka'ei'eiki - pea folofola pe tō'onga lea 'oku tuha mo e Fale 'o e Tu'i Tonga.

Kaneongoia, 'oku 'ikai hoko 'a e ngaahi taufatungamotu'a΄ ni ko ha 'ā vahevahe he'ikai toe lava ke faka'atā 'i he vaha'a Tu'i΄ mo hono kakai΄. 'Oku 'i ai pe 'a e ngaahi founga fa'ahinga lea ki he ngaahi Katoanga pea mo e ngaahi feohi'anga anga maheni. 'E lava ke hoko eni 'i ha feohi 'a e kainga, pe ko e siasi, pe ko ha ngaahi kautaha fakasosiale. 'Oku malava ai ke 'afio hangatonu e Tu'i΄ ki he ngaahi tālanga mo ha ngaahi tautapa. Kapau he'ikai ke ne folofola hangatonu ke tali mai e fakataufolofola pea 'e toki fakahoko mai ia 'e he matāpule΄.

'I he taimi 'oku ne 'afio ai 'i ha fakataha mo hono kakai΄ 'i hono tu'unga΄, 'oku fa'a folofola ta'ehiki pē 'i he ngaahi lea faka-Tonga lelei. 'I he'ene hā'ele 'a'ahi΄, hili pē 'a 'ene hoko ki he hau, na'a΄ ne ngāue'aki ha kaveinga faka-tohitapu, 'o ne tapou kinautolu na'a nau talitali ia ke nau fe'ofa'aki pea fai pehē ki honau ngaahi kaungā'api. Na'e folofola'aki eni 'e he Tu'i ko ha makatu'unga 'o e ma'uma'uluta faka-sosiale. Pea ne fakalotolahi'i 'a e kakai kenau fekumi ki he monū'ia 'aki 'a 'enau ngaahi feinga taautaha, 'a ia ne ho'ata mei ai 'a e mokoi hono finangalo΄ ki he ngaahi kautaha taautaha. Ke pouaki eni, na'a ne ha'elea 'a e Fokotu'utu'u Ngaue ki hono ngaohi 'o e me'atokoni 'e he kakai fefine 'o e tūkuikolo. Na'e pehē 'e ha tokotaha ne muimui ofi 'i he Hā'ele΄ na'e hoko 'ene tō folofola ko e "hakailangitau'anga".

Ko e hā'ele 'a'ahi 'eni na'e sasala ai 'a e talanoa na'e 'ikai mokoi 'a 'Ene 'Afio ke foaki ange ha ngaahi me'a'ofa pa'anga, 'o hangē ko e angamaheni 'a hono foaki 'e he kakai Tonga΄ ki he Tu'i΄. Ko e fakamahino ia 'oku ne 'afio'i 'i Hono finangalo΄ 'a e fe'amokaki fakapa'anga 'i he ngaahi kolo, pea mo 'ene finangalo ke ngāue'aki 'e he kakai 'a e koloa 'oku nau ma'u ke fakaai 'enau ngaahi fiema'u takitaha. 'I he ta'u kuo 'osi, na'e mokoi 'a 'Ene 'Afio ke foaki 'a e konga hono vāhenga faka-Tu'i΄, 'oku totongi ange 'e he Pule'anga, ki he'ene fehuhu, Kuini Mata'aho, ke tokoni'i 'a 'ene ngaahi maa'imoa ma'ae kau faingata'a'ia faka-sino. Kuo ne kamata ngāue'aki foki 'a hono mafai pataloni faka-Tu'i ke tānaki ha pa'anga ma'ae masiva. 'I he mahina Mē΄, na'a ne maa'imoa ai 'o fokotu'utu'u ha koniseti tokoni 'a ia na'e tānaki ai ha pa'anga lahi ma'ae Kautaha Kanisā 'a e fanau iiki 'a Tonga.

Ne hoko e fakamoveuveu fakalilifu ko ia na'e hoko 'i Nuku'alofa 'i Novema 2006΄, ko ha sivi 'o e founga taki 'a Kingi Siaosi. Ko ha moveuveu ta'efakatataua ki ha fonua 'oku 'iloa 'a 'ene nofo melino΄ mo 'ene anga faka-kaume'a΄.

'I hono huufi tuku 'a e Fale Alea΄, hili ha uike taha mei he hoko 'a e moveuveu΄, na'e 'ikai fu'u tafitonga 'a e langi 'o Kingi Siaosi. Na'a ne fakamanatu ki he fonua 'a e ngaahi me'a na'e toki hoko - 'a e ngaahi vela, pea mo e ngaahi sino kuo efu. Na'a ne folofola, kuo te'eki ke longotai pehē 'a e kolomu'a΄ 'o hangē ni kuo hoko.

Na'e folofola 'a 'ene 'Ene 'Afio ke "toe langa 'a e fetauhi'aki hono takitaha vaha'angatae ki he tokotaha kotoa pē, koe'uhi΄ ke 'oua 'aupito na'a tau toe mātā ha 'ulungaanga fulikivanu, tutututu, hū fakamalohi, mate - mo ha fakamā pehē". Kuo pau ke tu'u fakataha 'a e kakai΄ ke toe langa ha fefalala'aki mo ha 'amanaki.

Ko e langimama'o 'a 'Ene 'Afio΄ ki ha Pule'anga ke toe haukafa. ".... 'Ulungaanga faka-Tonga, taufatungamotu'a faka-Tonga, malohinga 'o e Tonga, hiva faka-Tonga, ngaahi le'o 'o e Tonga, lotu 'a e Tonga pea mo e ngeia 'o e Tonga, kuo pau ke fakahaa'i fo'ou mo toe longomo'ui ange.

"Ke tau toe langa ha kolomu'a fo'ou mo ha Tonga fo'ou".

Na'a ne folofola, kuo taimi pē ke tau fa'u ha hisitōlia te tau pōlepole ke manatua.

Ko e faingamālie ia mo e lika na'e kātoi 'ia Kingi Siaosi 'i he fakaevaha na'e tō he loto kolo΄.

Ko Tonga 'i Hono malumalu΄, he'ikai toe holomui mei he fakaeonopooni΄, fakafo'ou΄ mo e temokalati΄.

Fakamafai'i mo tufaki atu 'e he 'Ofisi 'o e 'Eiki Talifekau ki he Tu'i,
Nuku'alofa, Tonga, 'aho 28 Siulai 2008

***

VIEW IN ENGLISH LANGUAGE

ENDS

Latest World News | Top World News | World Digest | Archives | RSS

© Scoop Media